امروزه از طریق برگزاری امتحانات، عیار علمی طلاب مشخص می شود. در گذشته که برگزاری امتحانات چندان مرسوم نبود این ارزیابی چگونه صورت می گرفت؟
عموم اساتید و علما از طریق ممارست و تعامل مستمر با طلاب متوجه درک و میزان محفوظات و اطلاعات او می شدند به ویژه که در گذشته تعداد طلاب بسیار کمتر از حال حاضر بود؛ یک استاد از نوع کلام، سوالات و مسایلی که مطرح می شد عیار علمی طلبه را ارزیابی می کرد؛ همچنین اهتمام طلبه به حضور در جلسات درس، مباحثه و گعده های علمی نیز در این شناخت موثر بودند. گاهی نیز اساتید، طلاب به ویژه طلاب سطوح عالی و درس خارج را از طریق تعلیقات و حاشیه نویسی هایشان مورد بررسی و ارزیابی قرار می دادند.
نقل است اولین بار در زمان آیت الله بروجردی امتحان برگزار شد. آیا اطلاع دقیقی از زمان ورودِ امتحانات به ساختار آموزشی حوزه دارید؟
همانطور که در پاسخ به سوال فوق اشاره شد برگزاری امتحان جایگاه چندانی در نظام فکری و عملی علما نداشته است تا اینکه پس از تأسیس حوزه علمیه قم توسط شیخ عبدالکریم حائری (ره) و سامان بخشیدن به حوزه توسط آیت الله بروجردی (ره) به تدریج ساختار آموزشی حوزه تغییر کرد از جمله، امتحانات برگزار می شود.
زمانی که بنده در دهه ۴۰ در حوزه علمیه قم در امتحانات حوزه شرکت می کردم، گفته می شد اولین بار آیت الله بروجردی (ره) دستور به برگزاری امتحانات دادند و پس از ایشان سایر مراجع (آیت الله حجت، آیت الله صدر و آیت الله مرعشی نجفی) این اقدام را ادامه دادند.
یکی از مراتب علمی طلاب و روحانیون، اخذ اجازه اجتهاد و انجام امور حسبیه است. مراجع و علما با چه شرایطی اجازه اجتهاد به یک روحانی می دهند؟
مهمترین شاخصه برای ارایه اجازه اجتهاد و انجام امور شرعی، احراز شرایط اخلاقی است به طوری که اگر فردی بسیار باسواد و محقق بود اما از نظر اخلاقی مورد تایید نباشد عموم مراجع و فقها چنین اجازه ای به او نمی دهند.
شاخصه بعدی کفایت و چیرگی علمی است به طوری که فرد بتواند مبتنی بر بنیان ها و مبانی فقهی و از طریق اصول فقه، احکام را استخراج و یا استنباط کند.
برخی از علما آشنایی روحانیون با روش های مخاطب شناسی، تبلیغ و مردمداری را نیز از دیگر شاخصه های ارایه اجازه اجتهاد می دانستند؛ و معتقد بودند اگر یک روحانی حقیقتا فقیه و عالم باشد اما نداند چگونه با قشرها و طبقات مختلف مردم برخورد نماید نمی تواند صاحب چنین مرتبه ای شود. همچنان که روحانیونی را دیده ایم که در نتیجه اشکالات و آسیب های اساسی در برقراری ارتباط با مردم، اولا به جایگاه خویش و ثانیا به جایگاه دین در نگاه مردم آسیب وارد کرده اند.
برخی از اعلام حوزه ساختار آموزشی فعلی مدارس علمیه را که مبتنی بر نمره محوری و مدرک گرایی است آسیب زا دانسته اند. نظر حضرتعالی در این ارتباط چیست؟
همانطور که در پاسخ به سوالات فوق اشاره شد مراجع و بزرگان با هدف انسجام بخشی به ساختار حوزه علمیه اقدامات مختلفی را انجام داده اند که شاید متاخرترین آنها تشکیل مرکز مدیریت باشد. مطمئنا تشکیل این مرکز، اقدامی بسیار مفید و سازنده در راستای تدوین برنامه های منسجم و مدون برای امور اخلاقی، آموزشی، پژوهشی و رفاهی طلاب است همچنان که هر روز شاهد نظم بیشتر در حوزه ها هستیم.
هر یک از معاونت های مرکز مدیریت در راستای تحقق اهداف عالیه اسلام و منویات امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری مجاهدت دارند و با انگیزه و اهداف متعالی حوزه را در مسیر تعالی، رشد و پیشرفت سوق می دهند. با این وجود به دلیل اینکه مرکز مدیریت در دوران آزمون و خطا بسر می برد مرتکب خطاها و اشتباهاتی نیز شده است که شاید کپی برداری از نظام آموزشی دانشگاه، بزرگترین اشتباه باشد.
نظام آموزشی دانشگاه با وجود تمام نقاط قوت و محاسنش متاسفانه نمره محور، مدرک گرا و کم توجه به مؤانست میان استاد و شاگرد است. باید ساختار حوزه استادمحور باشد آنطور که نمره قبولی طلبه را استاد تعیین کند؛ البته بنده مخالفتی با برگزاری امتحانات ندارم اما نباید این عمل فیزیکی مانعی بر سر راه ارزیابی معنوی، اخلاقی و علمی از سوی استاد شود.
همانطور که اشاره کردید عموم مراجع و علما دغدغه جدی نسبت به تحول حوزه های علمیه متناسب با نیازها و مطالبات جدید دارند لذا امیدواریم تصمیم گیرندگان حوزه این دغدغه را جدی گرفته و برای تحقق آان بکوشند. البته نباید تلاش های صورت گرفته را دست کم گرفت به ویژه که این تلاش ها عموما با انگیزه و نیت خالصانه ای انجام گرفته است.